МОНГОЛ гэх нэрийн тухай

Аливаа нэг нэр болгон өөрийн гэсэн утга учиртай байдаг. Тухайлбал хэл шинжлэлийн эрдэмтэд Чехүүд Германчуудтай нэг дор нутаглаж байхдаа тэднийг Немой буюу хэлгүй хүмүүс гэснээс Немц гэдэг нэр үүсчээ гэж тайлбарладаг. Америк тивийг анх нээсэн Христофер Колумб нутгийн уугуул иргэдийг Энэтхэгүүдтэй андуурч байснаас Индиан гэх нэр үүссэн гэж үздэг.

Аргентин улсын нэр гэхэд  "аргентум" гэдэг нь Латинаар мөнгө гэсэн утгатай. Худалдаачид Аргентины Рио де ла Плата (мөнгөн гол) хэмээх голоор Перугаас мөнгөн эдлэл болон бусад үнэт эрдэнэсийг зөөдөг байжээ. Тэгэхээр Аргентина гэдэг нь мөнгөний газар нутаг гэсэн үг аж. Хятадууд өөрсдийгөө ертөнцийн төв хэмээн “жун гуо” (中国) буюу дундад улс хэмээн нэрийдсэн байна.

Эртний монголчуудын дотор модыг шүтэх үзэл түгээмэл байсан бөгөөд үүний дотор бургас мод нэн чухал байр суурь эзэлж байсан нь одоо ч хадгалагдаж байна. Үүнээс үүдээд бургас модыг тотемчлон үзэж бургасныхан, бургасан овогтой гэсэн утгатай бураад буюу буриад гэсэн нэр үүсчээ.

Энэ мэтээр соёл иргэншилтэй улс үндэстэн зэргэлдээ орших овог аймгуудыг доромжилсон утгаар, мөн өөрсдийн үзэмжээр янз бүрээр нэрлэсэн нь байдаг. Эртний Хятадууд умард дахь нүүдэлчдийг  Хүннү (зэрлэг боолчууд), Гоужун (нохой эртэн), Дунху (дорнодын зэрлэгүүд), Жуань жуань (өт хорхой) гэх мэт нэрсээр өөрсдийн түүхэн зохиолуудад тэмдэглэсэн байдаг.

Тэгвэл МОНГОЛ  хэмээх нэр ямар утгатай вэ?

Монгол гэх нэр VII зуунаас эхлэн Хятадын судар ном, бичмэл түүхэнд  тэмдэглэгдэх болсон хэдий ч утгын талаар судлаачдын санал хуваагдмал хэвээр байх бөгөөд маш олон санал байна. Гадаад дотоодын олон судлаачид Монгол гэх нэрийг олон талаар тайлбарласан байдаг

Ø    Нутаг усны нэрнээс гаралтай гэх үзэл  

Монголчууд нутаг дотроо хийгээд гадагшаа гол усныхаа нэрээр дуудалцах нь заншил юм. Тэгвэл гурван голын сав нутаг, түүний дотор Онон голын сав чухамдаа Монгол төрийн өлгий голомт. Тэрүүхэн хэсэг газар нутгийн хvмүүс өөрсдийгөө ч “Oнон голынхон” гэх, бусад нутгийнхан ч тэднийг “Oнон голынхон” хэмээн дуудах нь гарцаагvй. Тийнхүү Онон гол, Онон голынхон гэх маягаар илүүц vе гээгдэж, задгай vе /Он/ нь хашигдаж Мон болох нь хэлзvйн жам ёс. Түүнчлэн /Монгол/ нэр үүссэн газрыг гурван голын /Хэрлэн, Онон, Туул/ -ын энгээр авч vзвэл /Олонгол/ ч байж болох.

Энэ нэрийг уул усны нэртэй холбож үздэг. Унгарын монголч эрдэмтэн хар Дорж Монгол гэдэг нэр нь Мон гэдэг голын нэрээс иш авсан гэж үзсэн байна. Гэхдээ Мон гэдэг гол олдоогүй юм байна. Нөгөө талаас Монгол аймгийнхан 3 голын эхэнд нутаглаж голынхоо эхийг Мон гэж нэрлэсэн байж болох юм.

Ø    Зонхилох овгийн нэрнээс үүдэлтэй гэх үзэл:

Хятадын түүхийн эх сурвалжид Монгол гэдэгтэй адил аялгуу ханз үсэг нь Тан улсын үед (618-907) Мэн-У, Мэн-Ва, Мэн-Гу гэсэн янз бүрийн хэлбэрээр бичигдэн үлджээ. Ялангуяа Хуучин Тан-шу сударт “Их Шивэйн олон аймгуудын бүрэлдэхүүнд багтдаг Хянганы уулсын зүүн талаар нутагтай Мэн-У нь Шивэйн аймгуудын зонхилох овог” гэж тэмдэглэгдсэн байна.

Мөн Мон-гол гэдгийг тэр үед “Мон” гэж нэртэй аймаг нь олон овог аймагтнуудыг нэгтгэхэд их үүрэг гүйцэтгэсэн учир “Гол” аймаг, улс гэснээс “Монгол” хэмээх нэр үүссэн гэж ихэнх судлаачид одоогоор тайлбарлаж байна.

Академич  Ч.Далай 10-11 зууны үед Мон гол буюу Мон голынхон гэдэг төв овог буюу Монгол хэмээх “гол аймаг” гурван голын эхээр нутаглаж байсан гэжээ.

Ø    Шашин шүтлэг, бэлэгдэлтэй холбоотой гэх үзэл:

 Бөө мөргөлийн бэлгэ тэмдгээр өгсөн нэр гэж үзсэн. Монка-тэнгри-гал гэдэг үгний ка-тэнгри нь хасагдаад. Цаашдаа 2 дахь үеийн эгшиг эхнийхтэйгээ ижилсэж Монгол гэдэг нэр үүсэн байна.

Түүхч Нагаанбуу "Монгол гэдэг нэр нь Мөнх гал гэсэн үгнээс үүдэлтэй. Галыг ихэд эрхэмлэн дээдлэх хэрэгтэй гэсэн нийтлэл хэвлүүлсэн байдаг. Өвөрмонголын түүхч Элдэнтэй, Ардаажав нар "Монгол гэдэг нэр нь Мөнка-тэнгри-гал гэсэн үгсийн дунд үеүд нь он удаан жилийн туршид гээгдэж улмаар үүссэн болой" гэх агуулгатай таамаглалыг дэвшүүлсэн байсан. Энэ үг нь мөнхрөх гэсэн агуулгатай болно.

Өвөрмонголын түүхч Гаваа Шинээр орчуулсан “Дөт тайллагат монголын нууц товчоо” бүтээлдээ "Монгол гэдэг нь (мөнх тэнгэрийн) мөнх болон овогтон ба аймагтны удамшилт бэлэг дэмбэрэл болсон (гал тулгын) гал хэмээх үг лугаа нийлэн Мөнхгал болжээ. Иймээс Монгол гэдэг нэр нь мөнхийн аймаг угсаа байг гэсэн санаа болой." гэсэн дүгнэлтүүдийг тус тус хийсэн байна.

Ø    Нийгэм түүхийн үйл явцын дундаас үүссэн гэх үзэл:

Монгол гэдэг нэрийг Хятад  судруудад Мэн-гү Ман-гу-зы Мон-гу-лун Ман-ту Мэн-гү-лүн хэмээх дуудлагатай дүрс бичгүүдээр тэмдэглэдэг байсан. Юан улсын  үеэс үүнийг нэг мөр Мэнгү гэж тэмдэглэдэг болжээ. Энэ нь хэдийнээс мунгинагсад хуучин бүдүүлэгчүүд гэсэн утгатай юм байна.Энэ нэр монгиносон мунгинасан гэдэг үгнээс гаралтай гэж үзсэн байна. Эртний Монгол аймгийн өвөг дээдэс Эргүнэ күнгээс мунгинан монгинон нүүсээр 3 голын сав газарт ирж суурьшсан.

Эрдэмтэн судлаач Г.Сүхбаатар Вэй улсын судраас их ул мөртэй тайлбар тавьжээ. Энэ нь Тоба улсын цэргүүд нэгэн аймгийг эзэлчихээд тэндээс нэг хүүг олзлон авчээ. Тэр хүүг Мугулюй гэж нэрлэсэн байна. Тэр хүү нь Их Нирун улсыг үүсгэн байгуулсан. Нирунчууд өөрийн удирдагчынхаа нэрээр аймгаа нэрлэсэн байж болох юм.

Монгол нэрийн түүхэн хөгжлийг дараах байдлаар харуулж болох юм. Үүнд:

1.    Эргүнэ-хун-аас гарч ирсэн олон овог аймгийн ерөнхий нэрийг Монгол гэх болж, тэр нэр нь сүүлдээ Дарлигин - МОНГОЛ хэмээх нэр болсон.

2.    X-XI зууны үед Монгол нэр, МЭНГҮ Шивэй,  МОНГОЛЖИН, МОНГЛУ гэх мэтээр монголчуудын нэгэн хэсэг овог аймгийн нэр болсон байна.

3.    XI-XII зууны эхэн үед монгол хэмээх нэр нь аймгийн холбоо, улсын нэр болсон юм. Хабул, Амбагай хаадын үед “Хамаг МОНГОЛ” хэмээн жинхэнэ ханлигийн (улсын) нэр болсон байна.  

4.    XIII зууны эхэн хагаст Хамаг Монголын нэр нь Их МОНГОЛ нэрээр солигдож, Их Монгол ба МОНГОЛЫН эзэнт гүрэн гэх нэр нь Их Юан нэрээр солигдох хүртлээ байсан бололтой.

5.    Улс төрийн бутралын үед баруун МОНГОЛ, зүүн МОНГОЛ хэмээн нэрлэгдэж баахан тархай бутархай шинжтэй болжээ.

6.    Манжийн эрхшээлийн үед монголчууд “ар МОНГОЛ”, “өвөр МОНГОЛ”, “ойрад  МОНГОЛ” гурван хэсэгт хуваагдан тусгаар тогтнолоо алдсан юм.

7.    1911 онд тусгаар тогтнолоо сэргээн улсаа Олноо Өргөгдсөн МОНГОЛ Улс  хэмээн нэрийдэж  VIII богд Жавзундамба хутагтыг хаан ширээнд суулгаж Наран гэрэлт, Түмэн наст хэмжээгүй эрхт хаан цол өргөмжилсөн юм.

8.    1924 онд хаант засгийг халж улсаа  Бүгд Найрамдах МОНГОЛ Ард Улс хэмээн нэрийдэх болжээ.

9.    1990-ээд оны ардчилал шинэчлэлээр улсынхаа нэрийг МОНГОЛ Улс хэмээн нэрийдэж, үүнийгээ үндсэн хуулиар баталгаажуулжээ.

МОНГОЛЧУУДЫН УГСАА ГАРВАЛ

Монголчуудын гарал үүслийн тухай асуудлыг түүхийн шинжлэх ухаан эдүгээ хүртэл нэгэн тийш болгон гүйцэд шийдвэрлэж хараахан чадаагүй хэвээр байна. Гэвч сурвалж бичгийн мэдээ сэлт, эртний судлалын зарим олдвор, уламжлагдсан аман домог зэргийг үндэслэн бас ч гэж өгүүлэн тогтоож болох ажээ.

“Монголын нууц товчоо”, “Судрын чуулган” зэрэг зохиолд Монголын удам угсааны тухай өгүүлэхдээ аман түүхийг ихэд ашигласан байдаг.

Төв азийн өндөрлөг буюу Монгол нутагт 800000-850000[1] тэртээгээс хүн тасралтгүй суурьшин ирснийг археологийн  судалгаа болон бичгийн эх сурвалжуудад тэмдэглэсээр ирсэн байна.

Монголын  өндөрлөгт нутаглаж байсан зонхилох аймаг болох Хүннүгийн холбоонд монгол, түрэг, хамниганаас гадна олон аймаг байсан ч зонхилогчид нь монгол угсаатан байжээ. Монголын нэрт эрдэмтэн Г.Сүхбаатар Хүннүгийн хэл, заншил, эдийн болон оюуны соёлыг нь тал бүрээс нь нухацтай иж бүрэн судалсны дүнд Хүннү нь монголчуудын өвөг дээдэс болохыг үндсэндээ нотолж баталсан билээ.

Эртний Хятадын сурвалж бичигт Хүннүгийн элэнц хуланцыг нийтэд нь Дорнод Ху (东胡 )гэж нэрлэдэг байжээ. Дорнод Ху нараас гаралтай Сүмбэ нарыг Шивэй аймгийн дээдэс гэж судлаачид үзэх болжээ. Шивэй гэж нэрлэдэг олон аймгийн дотор монгол нэртэй аймаг оршиж байжээ. Хүннү болон түүний удам угсаа Сүмбэ, Моюн, Тоба, Нирун гэх мэт янз бүрээр нэрлэгдэж байгаад VI-VII зуунд бараг нэр нь дурсагдахгүй шахам болсон байна.

Рашид ад Диний[2] судрын чуулганд тэмдэглэснээр олон зуун жилийн тэртээ  язгуур Монголчууд түрэг хэлтэн овог аймгуудад цохигдон хүн амын олонх нь алагдан зөвхөн нохос (нукуз) хиан (хиад) хоёроор толгойлуулсан хоёр тэргүүлэх яс буюу ястан үлдэж нутаг орноосоо дүрвэн зайлж Эргүнэ-Кун[3] (эгц ташуу уул)[4] хэмээх газар хүрч нуугдан нутаглажээ[5].

Эргүнэ-Кун бол эргэн тойрон уул хад, ой модоор хүрээлэгдсэн их л давчуухан бөглүү газар байсан бөгөөд гаднаас ганцхан зөрг зам нэвтрэн ордог гэдэг. Тэр зөрөг замыг гадны хүн олж нэвтрэхэд хэцүү ажээ. Тэнд очсон овог аймгууд ийм газар 400 гаруй жил нутаглажээ. Энэ хооронд хоёр яснаас салбарласан хүмүүс өсч үржин нукуз, урианхайд, хонгирад, ихрэс, олхонуд, элжигэн, арлут, сүлдэс, баяуд зэрэг 20 гаруй овог үүссэн гэж Рашид ад Дин тэмдэглэжээ. Зарин судлаачид 20 гаруй биш бүр 70-аад салбар овог болон өргөжсөн гэж үздэг.

Эргүнэ Кунгаас салбарлан гарч ирсэн тэдгээр овгуудын ерөнхийд нь ДАРИЛГИН МОНГОЛ  гэдэг байжээ. Тэрхүү дарилгин монголчуудын дотор хамгийн нэр нөлөөтэй нь Бүртэ-Чино[6] байсан бөгөөд Гоо Марал хэмээх ойн иргэний бүсгүйтэй нийлж ураг холбожээ[7]. Сурвалж бичгүүдэд тэмдэглэснээр тухайн үедээ Бүртэ Чино монгол овогтон аймгийн холбооны удирдагч нь байсан бөгөөд түүний шууд харъяалж байсан аймгуудыг монгол буюу монгол овогтон гэж нэрлэж байжээ[8].

Бүртэ Чино-ын захирч байсан монгол нутаг нь Онон мөрний эхэн, Бурхан Халдунаас Онон, Мөрөн,Туул гурван голын урсгал дагуу тэлэн өргөжиж байжээ.

Бүртэ-Чино олон хүүхэдтэй байсан хэмээн сурвалж бичигт тэмдэглэгдсэн байдаг. Бүртэ-Чино-ын дараа түүний хүү Батцагаан (Батча хан) гол монголыг захирсан зонхилогч болсон гэдэг.

Бүртэ-Чино-ын шууд угсааны 11 дэх үеийн залгамж Добу мэргэн гурван гол, Бурхан Халдун хавийн нутгийг эзэгнэн захирч байгаад зэл залуугаараа нас баржээ. Добу мэргэн нас барснаар язгуур монголын ханы суурь дарилгин монголоос НИРУН МОНГОЛ-д шилжсэн юм.

Нирун монгол гэдэг нь Добу мэргэний бэлэвсэн хатан Алунгоогийн ариун нуруунаас гэрлээр төрсөн тэнгэрийн хөвгүүдийн залгамж удам гэсэн утгатай үг юм. Нирун монголчуудын дотор 3 ялгаа байсан ба Алунгоогоос Хабул хааныг хүртлэх үеийг нийтэд нь НИРУН ; Хабул хааны 6 хөвгүүн дүү нар, үр ач нарын үеэс Есүхэй баатар хүртлэх үеийг НИРУН ХИАД; Есүхэй баатар Чингис хаан тэргүүтэн болон түүний хөвгүүдийн удам угсааг ХИАД-БОРЖИГОН  гэж тус тус нэрлэдэг байжээ.

Зарим Монгол сурвалжид, Тан улсын Дэ Цзун хааны “чжэн-юан”-ий 2-р он 786 буюу гал барс жил Бүртэ-чино-ын 29 настайд Батцагаан (Батча хан) төрсөн хэмээн бичсэн байна. Энэ зурвас мэдээг үндэслэн мөшгөвөл, Бүртэ-чино өөрөө шороо нохой жил буюу 758 онд, Боданчир төмөр морин жил буюу 970 онд, Чингис хаан усан морин жил буюу 1162 онд тус тус төрсөн болж таарч байна. Өөрөөр хэлбэл, Бүртэ-чино төрснөөс Боданчар хүртэл 212 жил болсон байна. Бүртэ-чино-ын захирч байсан монгол нутаг нь Онон мөрний эхэн, Бурхан Халдунаас Онон, Хэрлэн, Туул гурван голын урсгал дагуу тэлэн өргөжиж бараг хэдэн зуун жилийн турш Бүртэ-чино ба түүний язгуур угсаа нь үндсэндээ “язгуур монгол”-ын нутаг дэвсгэрийг дахин тогтоохыг эрмэлзэн тэмцэж явснаар тэр нь XII зууны дунд үед жинхэнэ биелэлээ олжээ.

---

[1] http://www.archaeology.mas.ac.mn

[2] Рашид ад Дин. Арабаар: رشیدالدین .Түүний нэр бүтнээрээ Рашид ад-Дин Фазлуллах ибн Абу-ль-Хайр Али Хамадани  (ойролцоогоор 1247- 1318 он). Монголын Илхаант улсын Газан болон Өлзийт хааны үеийн төрийн сайд асан, Ираны Хамадан хотод төрсөн, жүүд гаралтай. Рашид ад Дин нь Хасан хааны зарлигаар, Монгол, Перс, Хятад, Энэтхэг зэрэг олон үндэс угсааны, олон хэлний эрдэмтэд түүхчдийн тусламжтайгаар, тэр үеийн Монгол болон бусад улс түмний аман домог, түүх бичлэг болон угийн бичиг зэргийг ашиглан, 1301-1311 онд туурвисан “Судрын чуулган” хэмээх бүтээл нь түүх, угсаатны зүйн үнэт өв бүтээл төдийгүй хэл судлаачдын ч анхаарлыг зүй ёсоор татдаг.

[3] Энэхүү газар хаана байгааг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарласаар ирсэн ба дээр үед дээр үед Эргүнэ Кунгийн тухай Монгол ардын домог олон байжээ. XIII зууны үед Иранд очсон Монголчууд Эргүнэ Кунгийн домгийг сайн мэддэг байсан төдийгүй бараг нүдээр үзсэн мэт ярьдаг байжээ.

[4] Рашид ад Дин судрын чуулган х153

[5] Монголын түүх 2003.,УБ х44

[6] Бүртэ-Чино бол онгон шүтээн болсон араатан амьтны нэр биш монголын өвөг дээдэс болсон хүний нэр юм (Монголын түүхийн боти 2003, дэд дэвтэр х45)

[7] Лувсанчойндонгийн Монгол зан аалийн ойлбор 林胡

[8] Лу Алтантовч УБ.,1957.,УБ 11-р тал 

УРГИЙН БИЧГИЙГ ХЭРХЭН ХӨТЛӨХ ВЭ?

Зөвлөмж 1:

Ургийн бичгээ   (угийн бичиг ) хөтлөхөөр шийдсэн бол юуны түрүүнд ургийн бичиг хэрхэн хөтлөх тухай дараах зөвлөмж, гарын авлага, ном бүтээлийг харчихад илүүдэхгүй. Үүнд:

•          Монгол улсын засгийн газрын 1997 оны 1 дүгээр сарын 8-ны 17-р тогтоолоор батлагдсан “Угийн бичиг хөтлөх журам” Угийн бичиг хөтлөх журам
•       Монголын нууц товчоо
•      Ж.Батсуурь, Э.Энхмаа нарын “Монгол улсын иргэн угийн бичиг хөтлөх үлгэрчилсэн заавар” УБ.,2010
•      Г.Дашням, А.Очир нарын “Монголчуудын угийн бичиг түүнийг сэргээн хөтлөх нь”УБ.,1991
•        Зээрднүүд овогт Төмөрбаярын Батбаяр, Яргай овогт Цамбын Түвшинтөгс нарын боловсруулсан ургийн бичиг хэрхэн хөтлөх талаар загварчилсан арга
•      Ж.Раднаабазар “Угийн бичиг” УБ., 2008
•       Бусад мэдээллийн цахим эх сурвалжууд

     Зөвлөмж 2

      Мэдээлэл цуглуулах. Энэ бол ургийн бичиг хөтлөгчийн хамгийн чухал,  хамгийн том ажил байдаг.  Ингэхдээ та өөрийн мэдэх өвөг дээдсээсээ наашлаад өөрийн төрүүлсэн хүүхэд хүртэлх ясан болон цусан төрөлд хамаарах төрөл, садангийн хүмүүсийн мэдээллийг тус бүрийн онцлогоор нь баттай мэдээлэл, эх сурвалжуудын хамт бичиж, тэмдэглэн авах нь зүйтэй. Мэдээллийг аль болох эх сурвалжид тулгуурлан цуглуулах нь удмын түүхэнд эндүү ташаа мэдээлэл орохоос сэргийлж чадна.

     Удмын түүхийн мэдээллийг "Угийн бичиг хөтлөх журам"-ын хавсралтын 3 дахь хэсгийг үндэслэн цуглуулах нь зүйтэй юм.

     Мэдээлэл цуглуулах өөр нэг суваг нь Үндэсний төв архивын газар юм.

     Үндэсний архивын газарт тайж, ноёдын угсаатай холбогдолтой бичиг баримтууд, мөн хүн амын тооллогын баримтууд хадаглагдаж байдаг. Тайж, ноён язгууртай  хүмүүсийн угийн бичиг хадгалагдан  үлдсэн байдаг  боловч жирийн  хүний угийн бичгийн тэмдэглэл байдаггүй. Гэхдээ  тухайн хүнтэй холбогдолтой, түүний гэр бүлийн гишүүдийн нэрс зэрэг мэдээллийг хүн амын тооллогын баримтуудаас авах боломжтой юм. Үндэсний төв архивын сан хөмрөгт 1918, 1921-1929, 1933, 1944, 1947, 1956, 2000 оны Монгол улсын хүн амын тооллогын баримт хадгалагдаж байна.

Гэр бүл, садан төрлийнхний гэрт байдаг фото зураг, бичиг баримт, хуучны дурсгалын зүйлс дээрх нэр, он сарыг анхааралтай ажиглах, таньж, мэдэхгүй хүний нэр байвал түүнийг дараа бусдаас лавлаж асуухаар тэмдэглэж авна. Хол, ойрын хамаатан садангууд ялангуяа хамгийн өндөр настай, ахмад хүмүүстэйгээ уулзахдаа өөрийнхөө мэдэхгүй байгаа  зүйлсээ асууж, тэмдэглэх. Тэгэхдээ настны дурсамжийг сэргээхээр фото зураг, дурсгалтай эд зүйлсийг авч очиж болох юм. Настнаас хамаатан садныхаа нэр, хаана ажил хийдэг байсан , хэдэн хүүхэдтэй байсан мөн нас барсан хүүхэдтэй байсан эсэхийг аль болох онтой нь бичиж авах хэрэгтэй.

Зөвлөмж 3:

Удмын мэдээллээ цуглуулсны дараа ургийн бичигт оруулах хүмүүсээ үечилнэ. Есөн үе өнөгөрөхөд овог саднаараа цөм цуглан ЯС ХАГАЛАХУЙ хэмээх ёслол үйлдэн баяр хийнэ. 

Аливаа хүн, хэн боловч өөрөөсөө дээших, дооших удам, төрлөө мэддэг бөгөөд эцгийн талын хүмүүсээ авга буюу  “ясан” төрөл, эхийн талын хүмүүсээ нагац буюу  “цусан” төрөл гэж ангилдаг. Энэ нь ялангуяа Монгол хүний ёс уламжлалд эрт дээр үеэс мөрдөж нэрлэж ирсэн хэвшил юм.

Эцэг, эхэн болон хүн өөрөөсөө дээших, дооших яасан, цусан гарал төрлөө дараахи байдлаар нэрлэж хүндэлдэг. 

Өөрөөс дээш 9 үе:

Ясан тал:                                              Цусан тал:

8.Өндөр өвөө                                        8.Өндөр эмээ

7.Холбоо өвөг                                       7.Холбоо эмэг

6.Хулан өвөг                                         6.Хулан эмэг

5.Элэн өвөг                                           5.Элэн эмэг

4.Хуланц өвөө                                      4. Хуланц эмээ

3.Элэнц өвөө                                        3.Элэнц эмээ

2.Өвөө аав                                            2.Эмээ ээж 

1.Аав                                                     1.Ээж 

Өөрөөс доош 9 үе

Ясан тал:                                                Цусан тал:

1.Хүү                                                      1.Охин 

2.Ач                                                        2.Зээ

3.Жич                                                     3.Зээнцэр

4.Гуч                                                       4.Зээлдэм

5.Жичинцэр                                           5.Бөл

6.Гучинцар                                            6.Бөл ач 

7.Жихүй                                                 7.Бөлүүл, бөл зээ

8.Жилийхүй                                           8.Бөлөнцөр

Зөвлөмж 4:

Ингээд  ургийн бичгээ ямар зураглалаар хийх хэлбэрээ сонгох  хэрэгтэй. Хөтөлж эхлэхдээ ямар овогт хэний хэний ургийн бичиг болохыг заавал бичнэ Жишээлбэл:  Хатагин овогт Цэндийн Дамдинсүрэнгийн ургийн бичиг гэх мэт.

Ургийн бичгийн зураглал нь дотроо олон хэлбэртэй ба үүнд:

-       Суварган хэлбэртэй хэлхээ зурлага

-       Гэр хүрээ, хэлхээ зурлага

-       Цагираган хэлбэртэй хэлхээ зурлага 

-       Удган модон хэлхээ зурлага

-       Шаталсан хэлхээ зурлага

-       Цэцгэн дэлбээ хэлхээ зурлага

-       Оддын холбоо хэлхээ зурлага

-       Удмуудын ураг барилдсан хэлхээ зурлага

-       Хас ургийн хэлхээ зурлага

-       Нарны цагариг хэлхээ зурлага гэх мэт

Эдгээр зурлагуудын тухай уншиж судлах номнууд дээр дэлгэрэнгүй байгаа. Сонголтоо хийснээ дараа ургийн бичгээ хөтөлж эхлэх ба ямар хэлбэрийн зураглал сонгосноосоо шалтгаалж насны эрэмбэ, эр эм хүйсийг нэг талаасаа эхэл үеүдийг нэг эгнээнд буюу нэг мөрөнд зурвал ойлгомжтой байх болно.

Орчин үеийн шинжлэх ухаанд хүний төрмөл шинж эцэг, эхээсээ 50%, өвөг эцэг, эмэг эхээс 25%, элэнц өвөг, элэнц эмэгээс 12.5% өвлөгддөг гэсэн судалгаа, нотолгоо байгааг харгалзан эхийн талыг дэлгэрэнгүй оруулан ургийн бичиг хөтлөхийг эрдэмтэд сануулж зөвлөсөөр байна. Ургийн бичиг, удмын түүхийг “Ургийн мод”, “Угийн хүрээ” төдийгөөр хэтэрхий товч тоймлон үзүүлэхэд хүндрэлтэй байвал цаасан дээр буулгаж, номын хэлбэрт эсвэл дэлгэрүүлэн цахим хэлбэрт оруулж болох юм.

 Сүүлийн үед ургийн бичиг хөтлөхөд зориулсан дэвтрийг хэвлэн гаргах болсноос гадна мэдээллийн Старсофт ХХК, Прогнэт  ХХК  “Ургийн бичиг 1.0” “Ургийн бичиг 2.0” шинэ программ  гаргасан бөгөөд энэхүү программыг  линкээр орж татаж авах болон Интер ном дэлгүүрийн төв салбараас худалдан авч болно. Энэхүү программ нь таны оруулсан мэдээллийг үндэслэн ургийн хэлхээний зураглалыг төрөл бүрээр гаргахаас гадна шууд хэвлэж авах, ураг төрлүүд хоорондоо холбогдох, мэдээлэл солилцох, зургаа оруулах, эхийн ургийн зураглалыг эцгийн ургийн зураглалтай хоолбох зэрэг олон боломжтой юм. 

Түүнчлэн ургийн бичиг, удмын түүхэнд харгалзах нэг чухал зүйл бол дагалдах мэдээллүүд юм. Тодруулбал яс үндэс, овог, төрсөн он, нас хүйс, жил, төрсөн гөзөр, эрүүл мэндийн байдал, авгайлга, хорт зуршил,  дагавар, өргөмөл хүүхэд, хүж барилцсан төрөл садан, эцэг нь тодорхойгүй бутач, албан ёсоор гэрлээгүй үед өвөг эцэг, эмэг эх дээрээ өссөн хүүхэд,  гал дээр гарсан зээг ачид тооцож овог удмаа залгамжлуулсан эсэх, хойд эцэг эх болон өргөмөл хүүхдийг ургийн бичигт жинхэнэ төрүүлсэн эцэг эхийн нэр ус овгоор оруулах  зэрэг нэмэлт мэдээллийг ургийн бичиг, удмын түүхэндээ тусгах нь цаашид түүнийг жигд сайн хөтлөхөд нэмэртэй.

Зөвлөмж 5:

Таны эхлүүлсэн Угийн бичиг таны хүү охин, гэр бүл болоход, бэр гуйх ёс үйлдэх үед нь хамгийн их хэрэг болно. Бэр гуйхаас урд хүү болон хүүхний ээж аавууд хоорондоо танилцаж, хэн хэнийхээ удам гарал хийгээд мах цусны холбоо хэлхээ байна уу, ямар нэгэн төрлийн сэтгэцэйин болон бусад хүнд өвчний удамшил байна уу, хүргэн болох хүн өрх толгойлж эхнэр хүүхдээ тэжээж тэтгээд явж чадах эсэх зэргийг Угийн бичгээсээ лавлаж, хэрэв есөн үе дотор ахан дүүсийн холбоо байвал хүү хүүхний харилцааг шууд таслан зогсоох хэрэгтэй.

Зөвлөмж 6:  

Ургийн бичиг, удмын түүхээ улам ойлгомжтой байлгах үүднээс ургийн хэлхээг тусгай дүрс тэмдэглэгээнүүдийг хэрэглэж зурж болно. Түүнээс гадна бусад хэлбэрийн ургийн зураглал дээр эр эм хүйс, өргөмөл бутач эсэхийг тусгай тэмдэглэгээг ашиглан тодруулж болох юм.

Зөвлөмж 7:

Нэгэн овгийнхны ургийн бичгийг  тэр овгийн хамгийн хүндтэй, тулхтай нэг нь хадгалах бөгөөд жилдээ эсвэл хэдэн жилдээ нэг удаа овог удмаараа цугларч ургийн бичигтээ баяжуулалт хийх хэрэгтэй. Ингэхдээ ураг удам өргөжин тэлсний баярыг  хамтатган хийвэл ихээхэн бэлэг дэмбэрэлтэй, хүндэтгэлтэй зүйл болох билээ.  

Мөн  гэр бүл болж нэгэн шинэ бүл үүсгэж байгаа залуу гэр бүлүүдийг өрх тусгаарлахдаа ургийн бичгээ хуулж аван, цаашид өөрийн ураг удмаар баяжуулж байх хэрэгтэй юм. 

УРГИЙН БИЧИГ УДМЫН ТҮҮХ

Монголчууд “удам угсаагаа мэдэхгүй хүн ойд төөрсөн сармагчин лугаа адил” хэмээн ярьдаг бөгөөд хүн бүр өөрийн уг үндэс, ураг төрлөө сайтар мэдэн, үр залгамждаа учир түүхийг нь зөв ухааруулдаг уламжлалтай билээ. Өөрийн уг язгуурынхаа түүхийг өндөр дээд өвгөөсөө эхлэн аман болон бичгийн хэлбэрээр дамжуулан хойч үедээ үлдээх уламжлал монголчуудын дунд нэн эрт үүсч, өөрсдийн уг гарал, угсаагаа сайн мэдэж байсныг түүхийн олон имт гэрчилдэг. XIII зууны монголчуудын тухай Персийн түүхч Рашид-ад-Дин: “Эдгээр бүх аймгууд яруу тодорхой удам угсааны түүхтэй. Учир нь монголчуудын заншил бол өвөг дээдсийнхээ удам угсааг залган санаж, төрсөн үр хүүхэддээ зааж сургадаг. Ийнхүү тэд уг язгуурынхаа тухай үгсийг хүмүүсийн хүртээл болгодог учраас тэдний дунд яс угсаа, овог аймгаа мэдэхгүй хүн нэг ч үгүй” гэж бичиж байв. (1952,13-р тал)

Үүний нэг томоохон жишээ нь Ургийн бичиг юм.

Ургийн бичиг нь одоогоос 1300 жилийн тэртээгээс уламжлагдан хөтлөгдөж ирсэн түүхтэй.

Ургийн бичиг  хөтлөж ирсэн зорилго, хэлбэр нь үндсэн хоёр агуулгатай гэж үзэж болно.

Нэгдүгээрт “Төрийн ургийн бичиг”

Төрийн хаан, хан, ноёдыг Чингисийн “Алтан ургийн” тайж нараар томилдог учир тайж нарын ургийн бичиг хөтөлдөг бөгөөд үүнийг Монголын их, бага хаад, Манж, Богд хаант улсын үеүдэд нарийн журам, төрт ёс болгож иржээ. Эдүгээ манай үндэсний төв архивт хадгалагдаж байгаа 1877 ширхэг ноёд тайж нарын ургийн бичгийн хамгийн түрүүч үеийнх нь Хавт Хасар, Билгүүтэй, Батмөнх даян хаан, Жалайр хун тайж Гэрсэнз  нарын ургийн бичиг байна.

Дэлхийн аль ч улс оронд байхгүй, Монголын төрийн бичгийн түүхэн баримтын нэг нь Шолой сэцэн /1577-1652/ ханы ургийн бичиг билээ. Энэ ургийн бичигийг 5.5х5.5 м дугираг цагаан давуун дээр хар өнгийн бэхээр, Уйгаржин монгол хичээнгүй бичлэгээр бичсэн бичиг юм. Уг ургийн бичигт  1905 оныг хүртлэх  328 жилийн дотор төрсөн  Шолой цэцэн ханы ургийн  11966 хүнийг бүртгэсэн  байдаг бөгөөд энэхүү  ургийн бичиг одоо Үндэсний архивт хадгалагддаг байна. [1]

Хоёрдугаарт. “Гэрийн ургийн бичиг”.

            Айл өрх нэг бүрээр хөтлөн тэмдэглэдэг. Түүний үндсэн дээр тухайн иргэн хүн өөрийн дээд үеэ аав, ээжээсээ эхлэн “элэнц”, “хуланц”, “өндөр өвөө, эмээ”, тэднээс дээшхи яс”, “цусан” удам угсаагаа сайн мэддэг заншилтай баисан.

Энэ нь Монголчуудын төрт ёсны, нөгөө талаас нийгэм, иргэншлийн хатуу дэг жаяг болон уламжлагджээ.

Монголчууд ургийн бичгийг хөтлөхдөө түүхчлэн бичих, хүснэгтлэн зурах гэсэн 2 аргыг хэрэглэж байжээ Бидний үед хүснэгтлэн зурж үйлдсэнийг нь  Ургийн бичиг хэмээн ойлгож гэрийн түүхийг нийтэд нь хамааруулан ойлгох болжээ.   Ургийн бичиг хөтлөх арга  хэдэн янз байдаг боловч хөтлөх тогтсон ёс журам нь үндсэндээ нэг юм.

Манжийн эрхшээлд байх үед Монголчуудын ургийн бичгээ хөтлөх ёс уламжлал бүдгэрсээр  Ардын хувьсгалын дараагаар буюу 1925 онд овог хэрэглэхийг бүрмөсөн болиулсан юм. Энэ явдлаас 66 жилийн дараа  1991 оны 6 дугаар сарын 25-нд  Монгол улсын ерөнхийлөгчийн зарлиг[2]  гарч  ургийн бичиг хөтлөх, ургийн овог сэргээн хэрэглэх болсон байна. 1997 оны 1 сарын 8-нд Монгол улсын засгийн газрын 17-р тогтоолоор Угийн бичиг хөтлөх журам[3] батлагджээ.

Монгол улсын соёлын тухай хуулийн 3.2-т “Соёлын үнэт зүйл гэдэгт  гоо сайхны үзэл баримтлал, аман аялгуу, уламжлалт технологи, газар усны нэр, зан заншил, бэлэг тэмдэг, ардын аман зохиол, ном, судар, шашдир, угийн бичиг, им, тамга, хадны зураг, бичээс, гар урлал, урлагийн бүх төрлийн болон соёл судлалын бүтээл, судалгааны арга барил хамаарна” гэсэн байдаг. Мөн хуулийн 5 дугаар зүйлд “гэр бүлийн соёл хүмүүжлийн уламжлалыг дээдлэн хөгжүүлж, удам угсаагаа мэдэх, угийн бичиг хөтлөх” нь иргэн хүн бүрийн  үүрэг хэмээн заажээ.

Ургийн бичиг нь түүх соёлын ач холбогдолтойн зэрэгцээгээр удмын эрүүл мэндийн байдлыг мэдэх толь юм. Бие хүн үхэж үгүй болох авч хүний удмыг дамжуулан авч явдаг ген хэмээх гайхамшигт ертөнц ер мөхдөггүй мөнх ажээ. Чухамдаа хүний бие махбодийг бүтээгч эсийн дотор хромсом хэмээх биенцэр байдаг. Энэ биенцэрийн дотор ген орших бөгөөд ген нь үеэс үед үр хүүхдэд дамжин хадгалагдана. Хүүхэд эцэг эх хоёроос 50, 50 хувийн ген буюу адилхан хос 23 хромсомыг энэ тэнцүүгээр хадгалан төрөх бөгөөд хүний амьдралын үйл амжиллагаа нь түүний генийн сангийн шинж чанарт тулгуурлан явагддаг.

Өчүүхэн жишээ хэлэхэд таны нүдний өнгө, царай зүс, зан төрх, явдал суудал, оюун ухаан зэргийг хадгалан дамжуулах ген хэдэн зуун жилийн өмнөх өндөр өвөг, эмгээс эхлэн бөлөнцөр сунжрах хүртэл өөрчлөгдөхгүй хадгалагдан байдаг. Ген устаж үгүй болохгүй, шинээр үүсэхгүй. Генийн өөрчлөлтөөс хүний эрүүл мэндэд хор учирч удамшин дамжих өвчин үүснэ. Генийн өөрчлөлт, гэмтэл согогтой холбогдон үр удамд дамжих эмгэгийг удамшлын өвчин гэдэг. Удамшлын өвчинөөс сэргийлэх, удмыг хэвийн цэвэр ариун байлгахад хүн бүрийн эрхэмлэх хэдэн зүйл бий. Үүнд:

1. Яс, угсаа, удам судар, ах дүү нараа сайн мэдэж ургийн бичиг хөтлөх

2. Ах дүү, төрөл төрөгсдийн хооронд гэр бүл үүсэж цусан төрлийн холбоо бий болохоос сэргийлэх

3. Генийн шинж чадвар, хэвийн байдалд муу нөлөөлөх хорт зуршилд автахаас болгоомжлох (архи, тамхи, мансууруулах эм, химийн бодис, цацрагийн нөлөө)

Эхийн хэвлийд үр тогтоохдоо эхээс нэг ген, эцгээс нэг ген заавал хослон хоорондоо нийлдэг. Эрүүл хүнд ч түүний генийн санд удамших өвчин үүсгэх 5-10 ген байдаг. Хоёр эмгэг ген эвсэлдэн хословол удамшлын өвчтэй хүүхэд төрдөг. Цусан төрлийн хүмүүс гэр бүл болоход эмгэг генүүд хоорондоо хослон нийлэх илүү бололцоотой учраас тэдгээрийн хүүхдийн дотор төрөлхийн гажиг, удамшлын өвчтэй хүүхэд илүү илэрч удамшлын өвчин нэмэгдэнэ. Мөн хүүхдийн бие бялдар, эрүүл мэнд, авъяас  чадвар, өсөлт бойжилт муудна. Цусан төрлийн гэр бүлд энэ үзэгдэл нь ихэвчлэн жич, зээнцэрийн хүүхдийн хооронд тохиолддог.

Ургийн бичиг хөтлөхийн ач холбогдлыг тоолоод  баршгүй боловч хамгийн гол хэмээн үзэж доорх ач холбогдлыг дурдаж байна.

Нэгдүгээрт. Өвөг дээдэс, садан төрлөө  зөв мэдэх, таних, хүндлэх бахархах, баярт гунигт мөчүүдээ хамтдаа хуваалцах, удмаараа ариун сайхан аж төрж, муу муухайгаас зайлж, удам угсааныхаа алдрыг ахан дүүс, удмаараа хамгаалах, өндөрт өргөж явах утга учир бий болох;  

Хоёрдугаарт.Удам судраа цэвэр ариунаар авч явж, эрүүл чийрэг бие бялдартай иргэдийг бий болгох;

Ахан дүүсийн холбоотой хүмүүс ханилан гэр бүл болбол тэдний дундаас төрсөн хүүхдүүд нь мэдэрлийн гажигтай, эрхтэн дутуу, хэлгий, дүлий, доголон, сохор зэрэг хөгжлийн сааталтай төрдөг.

Орчин үед ч  гэсэн манайд цус ойртох аюул ихсэж хөгжлийн гажигтай хүн маш олширч байгаа бөгөөд энэ талаар жил бүрийн статистик судлагаагаар мэдээлэгддэг.

Ер нь олон зууны уламжлалт түүхээр тодруулбал Монголчууд дэлхийн талыг эзэмшин цэрэглэн явж байсан үе, хатуу ширүүн аль ч нөхцлийг даван туулдаг байсан нь эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийн эрүүл бие, саруул ухаан, бяр чадал бөгөөд  тэр бүхэн нь цус ойртолтын аюулаас сэргийлж ирсэн Монгол уламжлал, ухаантай дээдсийн гавъяа юм.[4]

---

[1] Үндэсний мэдээ сонин,2012.05.31 Дугаар 127/205/.УБ

[2]БНМАУ-ЫН ХҮН АМ ЗҮЙН ТАЛААР БАРИМТЛАХ ЧИГЛЭЛ 

http://www.legalinfo.mn/annex/details/33?lawid=692

[3] УГИЙН БИЧИГ ХӨТЛӨХ ЖУРАМ

http://www.legalinfo.mn/annex/details/1340?lawid=4492
[4] http://www.urgiinbichig.mn/